ابتدای تیرماه سال 97 بود که خبر شوکه‌کننده ممنوعیت واردات خودرو منتشر شد؛ تصمیمی که البته تا همین امروز نیز ادامه پیدا کرده است. دولتی‌ها به‌خصوص وزارت صنعت، معدن و تجارت به‌عنوان متولی واردات خودرو، تا ماه‌ها هیچ توضیحی درباره این اقدام برق‌آسا ارائه نکردند؛ اما با این حال، مشخص بود که این یک رفتار متقابل در برابر تحریم‌های جدید آمریکا و فرورفتن در لاک دفاعی در حوزه ارزی بوده است.
از آن تاریخ تاکنون، بازار خودروهای خارجی کشور به بهانه حذف ذخایر ارزی درگیر بحران‌های شدیدی شده است؛ اما آیا واقعاً واردات خودرو هزینه ارزی بیشتری نسبت به تولید خودرو تحمیل می‌کند؟
در ادامه با ما همراه باشید تا به این سوال پاسخی جامع و کامل دهیم.
نگاهی به صنعت خودروی کشور
صنعت خودرو برای کشور، اهمیتی فراتر از تأمین وسایل نقلیه شهروندان دارد. بنا به اذعان اغلب کارشناسان اقتصادی، خودروسازی بعد از صنایع نفتی، دومین صنعت مهم و بزرگ کشور است. خودرویی‌ها، به‌تنهایی حدود 2.5 درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهند و فقط به صورت مستقیم موجب فراهم‌آمدن 700 هزار فرصت شغلی شده‌اند. گردش مالی خودروسازان در یک سال، ده‌ها هزار میلیارد تومان می‌شود و بنابراین، عجیب است که کمترین تغییرات در این حوزه، بیشترین انعکاس را در اقتصاد داشته باشد.
با همه این مسائل، سبک و سیاق مدیریتی صنعت خودرو در ایران، همواره با چالش‌هایی همراه بوده است. به استناد تاریخ، صنعت خودروی کشور کار خود را هم‌زمان با کره‌ای‌ها آغاز کرد؛ ولی اکنون برای تشریح وضعیت خودروسازان دو کشور، نیازی به توضیح بیشتر نیست. طی چهل سال اخیر، سیاست‌های انقباضی، انحصارگرایی، سرکوب قیمت‌ها و حمایت همه‌جانبه از خودروسازان بزرگ کشور، باعث شده است تا این صنعت نه‌تنها به‌آهستگی در مسیر پیشرفت گام بردارد، بلکه آن را تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین بدهکاران بانکی نیز کرده است. در این میان، نارضایتی عمومی از کیفیت و قیمت خودرو را هم فاکتور گرفته‌ایم.
با وجود چتر محافظتی همه دولت‌ها بر سر خودروسازان، این گروه از صنعت‌گران به صورت مداوم در طی این چهار دهه نسبت به شرایط موجود ابراز نارضایتی کرده‌اند. پرونده‌های متعدد تخلف و کلاه‌برداری آن هم در بالاترین سطوح مدیریتی، بخشی از تبعات یکه‌تازی خودروسازان بوده است. جولان شرکت‌های بزرگ در قلمروی خودروسازی کشور، به قدری بوده است که حتی تاب تحمل گروه بسیار کوچک وارداتی‌ها را نیز نداشته‌اند. این در حالی است که حجم بازار وارداتی‌ها در قیاس با خودروسازان داخلی، عملاً هیچ‌گاه دورقمی نشده است؛ به‌عنوان مثال، در سال 96 تنها 70 هزار دستگاه خودروی خارجی وارد شد؛ در حالی که در همان سال، خودروسازان داخلی موفق به تولید بیش از یک میلیون و 400 هزار دستگاه انواع خودروی سواری شده بودند.
ارزبری به سبک خودروسازان داخلی
خودروسازان داخلی، گاه و بی‌گاه شرکای خارجی خود را محکوم به هدردادن ذخایر ارزی کشور می‌کردند تا این‌که سرانجام واردات ممنوع شد. این اتفاق با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی کشور، می‌توانست فرصت طلایی برای شرکت‌های بزرگ خودروساز ایرانی فراهم آورد؛ اما آن‌طورکه از شواهد پیدا است، گویا داخلی‌سازی خودرو نیز چندان برای کشور ارزان تمام نمی‌شود.
اطلاعاتی در دست است که نشان می‌دهد برای رسیدن به هدف تولید یک میلیون و 200 هزار دستگاه خودرو در سال، چیزی حدود 3 میلیارد دلار ارز نیاز است. در تیرماه سال گذشته (1399 شمسی)، مقرر شد تا با برنامه‌های فشرده و افزایش حجم داخلی‌سازی، تنها 60 میلیون دلار از این عدد کاسته شود.
تولید خودرو چقدر دلار می‌خواهد؟
اگرچه دفاتر مالی خودروسازان برای عموم مردم در دسترس نیست، ولی هر از گاهی اخبار مربوط به هزینه ارزی برخی از خودروها منتشر می‌شود. اواخر سال 97 بود که یکی از نمایندگان مجلس اعلام کرده بود که تولید وانت آریسان، 2237 دلار، پژو ۲۰۶، حدود 2500 دلار و پژو ۲۰۷، به 3400 دلار ارز نیاز دارد. این در حالی است که خودروسازان، همان سال از ارز نیمایی که نرخی به‌مراتب کمتر از بازار آزاد داشت، استفاده می‌کردند؛ در حالی که واردات خودرو همیشه با دلار صرافی بوده است.
یکی از جالب‌ترین ارزبری‌های صنعت خودرو، مربوط به تولید پراید بوده است. پاییز سال 98 بود که مدیرعامل سایپا اعلام کرد برای تولید هر دستگاه پراید به‌عنوان ارزان‌ترین خودروی کشور، به بیش از 2000 دلار نیاز است. اگرچه عمر پراید چندان طولی نیافت، ولی نباید فراموش کرد که این خودرو رکورددار تولید و فروش در تاریخ صنعت خودروی کشور بوده است. ابتدای سال 98 هم اعلام شد که برای تولید هر دستگاه سمند، اولین خودروی ملی کشور نیز به بیش از 2400 دلار نیاز بوده است.
سال گذشته در چنین روزهایی بود که دبیر انجمن سازندگان قطعات و مجموعه‌های خودرو اعلام کرد اساساً برای تولید هر خودروی داخلی، به صورت میانگین به 1600 تا 1700 دلار وابستگی وجود دارد. با یک حساب و کتاب ساده، می‌توان فهمید که هر خودروی ایرانی چیزی حدود 40 میلیون تومان ارزبری دارد.
واردات علیه تولید؟
اهالی واردات خودرو می‌گویند در سال 92 که به‌عنوان یکی از بهترین سال‌های ورود خودروهای خارجی شناخته می‌شود، 73760 دستگاه خودرو تولید شده و 78673 دستگاه نیز خودرو وارد شده است. این آمار نشان می‌دهد که واردات خودرو از نظر تعداد دستگاه، حدود ۱۰.۶ درصد از حجم تولید داخل بوده است. اگر متوسط ارزبری هر خودروی خارجی را بنا بر گفته خودروسازان ۱۵ هزار دلار هم در نظر بگیریم، میزان دلار خرج‌شده جهت واردات خودرو، حداکثر معادل ارزبری تولید آن بوده است. آن روزها متوسط قیمت خودروهای داخلی، حدود ۷ هزار دلار بود؛ یعنی ارزش‌کل واردات خودرو در سال ۹۲، معادل ۲۳ درصد ارزش کل تولید داخل برآورد می‌شود.
از سوی دیگر، خودروسازان داخلی می‌گویند بر اساس اعلام وزارت صنعت، معدن و تجارت، سالانه به 1.5 میلیون دستگاه خودروی غیرلوکس نیاز است. در حال حاضر، چنان‌چه بخواهیم این نیاز را از دیگر کشورها تأمین کنیم، بابت هر دستگاه خودرو دست‌کم به 10 هزار دلار (در شرایط فعلی) ارز یعنی 15 میلیارد دلار به صورت سالانه نیازمندیم. اگر ارز موردنیاز برای واردات لوازم‌یدکی را هم معادل 3.5 میلیارد دلار در نظر بگیریم، رقم نهایی بیش از 18.5 میلیارد دلار را شامل خواهد شد؛ در حالی که صنعت خودروی کشور برای تولید این مقدار خودرو، سالانه به 3.5 میلیارد دلار ارز برای تأمین قطعات و لوازم‌یدکی نیازمند است؛ این یعنی یک صرفه‌جویی 15 میلیارد دلاری.
با یک مثال ساده، می‌توان به یک جمع‌بندی روشن رسید. طبق آمار گمرک، در سال 95 چیزی حدود ۶۶۶ میلیون دلار قطعات منفصله برای تولید خودرو به کشور وارد شد. در حالی که همان سال، ۶۲۶ میلیون دلار انواع خودروی خارجی به صورت کامل وارد کرده بودیم. فارغ از تمام حساب و کتاب‌ها، به نظر می‌رسد فلسفه ممانعت از ورود خودروهای خارجی به دلیل صرفه‌جویی ارزی، چندان پایه و اساس اقتصادی ندارد. از سوی دیگر، این سبک حمایتی نیز نتوانسته است به پیشرفت خودروسازان کمکی کند.
بیشتر بخوانید
